Përshkrim i shkurtur historik e letrar » Zakonat popullore

Më 6 jinar, sipas njëi gojdhënje të dokumentuar çë nga shekulli XVII, fëmijët kishën zakonë të qilljën nerënzat, lidhur te nje degë, sa t’i bekojën te kroi i Tre Kanojvet, te qaca Vittorio Emanuele, me ndodhjen e shërbesës bestare të “Bekimit të ujëravet”. 

Qëroi i Kalivarit vete nga 7 të jinarit ngjer tek e e mërkurja e Hirevet. 

Kalivari ë, si thotë fjala, festë trasgresive tek e çila “të klënit normal” vjen përkohësisht vënë mbi nj’anë sa t’i lëshohen frerët lodrës e krijimtarisë.  

Arbëreshët, lidhur thellë me këtë festë, e kremtojën në mënyrë të veçantë. 

Te rruga kryesore e Horës, për ngjarjen, zbukurohen me shërbise kalivari (dredhëza kartje, dritë me ngjyra, façerë, etj.) disa salla vallëzimi ku çdo të intje, të shtunje e të diellje brëmanet, gratë veshur kalivar grizjën të lozjën burrat çë presjën të jenë grizur. Shkak për keqndëlgime gazmorë, të shprehur me dëfrim të shëndoshtë, ë të veshurit me pethkat e jetrit seks. 

Turistët e shumtë, tërhequr nga parakalimet e mashkaratëvet e nga ky vjersh të mendohet Kalivari, marrjën pjesë edhe ata te festa. 

Karakteristike janë ëmbëlsirat (në formë rruzullore o të shtypur, me brumë të ngridhur, diganisur e me cukar sipër), thërritur përkatësisht loshka e petulla, çë hahen tek e sprasmja e hënjë të Kalivarit. 

Plot me shëngje simbolikë çë lidhen me gjellën, pjellorinë e Ringjalljen, vetë e kuqe, përgatitur për të Shtunjën e madhe, hahen pas mesditës, kur kambanët zënë fill pameta t’i bien ndërsa era e këndshme e livanit mbush shpitë. Përdoren edhe për të zbukuruar panaret, bukën e Pashkëvet, e i dhurohen të besmëvet dhe turistëvet tek e Diellja e Pashkëvet pas parakalimit të gravet veshur me kostumin tradicional.

Panaret janë ëmbëlsira tipike në formë shportiçelje me një mbru prej brumi të qullët të zbukuruar me lule të vogla, zoga e në mes ve të kuqe o të gjelbëra. Gratë arbëreshe përgatitjën bukën, edhe sot, glatë Javës së madhe për fëmijët të çilët, sa t’e hanë presjën mesditën e të Shtunjës së madhe. All’antika ëmbëlsira qillej te klisha sa t’ish bekuar glatë shërbesës së shejte çë mbahej te katedralja. 

Me një shkëmbim të thjeshtë të njëi filli elbi o grurësh të spikarmë, më 24 xhunj, te dita e përkujtimit të Shën Janit, vajzat vendosjën lidhje miqësije të vërtetë e të glatë. Sipas kësaj zakonje, të gjallë ngjera ca vjet prapa, zonjushet e shkëmbimit bëheshin ashtù ndrikulla bari.

Vllastarët e “nunërisë” ishëm mbjellë nga djemzit çë i shisjën derë më derë tue thënë gjithmonë: Ka e çitarni Shën Janin?

Më 24 e 29 xhunj (qershor), me ndodhjen e festavet të Shën Janit e të Shën Pjetrit, mbahej një lloje riti sa të fitohen hiret nga Shejtrat.

Bëhet të joset te një digan i vjetër ca qumb (o ca dyllë) e pra mbrazet te një vaxhill plot me ujë ku merr forma të shumëllojshme. Te ky moment ka lypet se qumbi të marrënj formën e njëi brezi (brezi me petëza me një kunetë të madhe qëndrore argjëndi të kostumit tradicional të gruas), të njëi kurçetje (guri të çmuar në formë kryqje të vogël edhe ajo pjesë të kostumit) o të kliçevet të Parrajsit.

Riti shoqërohet me një parambote:

O i Shën Jan o i Shën Pjetër

Buna një brez o një kurçetë.

O nëmos kliçet e Parrajsit.

O mirë o mosgjë.

Te festa Corpus Domini gjitonia e disa lagjeve të horës bëj otare të vegjij me forma të ndryshme të zbukuruar me shërbise të shejta e pëlhura të çmuara huar nga gjindja. 

Otaret, pështruar me lule spartje (lule sagramenti), vijën bekuar nga priftrat glatë proçesjonës.

Më 14 të sitembrit (shtatorit), ditën tek e çila përkujtohet lartësimi i Shejtes Kryqe, te gjithë klishët mbahet një shërbesë bestare të veçantë përpara njëi otari të vogël mbi të çilin kumbiset një kryqe rreth së çilës vendosen degëza me vasilikò çë kur sos shërbesa e shejte vijën dhuruar të besmëvet. Te kjo ditë gjithë familjet, ujur rreth njëi zbrigëje, hanë të ngrënë të veçantë: strangujtë, gjeshur me ujë e miell, shërbyer me me duar e gjithegjithë me glishtin e math të dorës dhe ndërtuar me lënk e me shumë vasilikò të bekuar.